Τι σημαίνει αστροναύτης;

Η απάντηση μπορεί να μοιάζει αυτονόητη: αυτός που έχει πάει στο διάστημα. Αλλά δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα.

Πρώτα απ’ όλα, πως ορίζεται το διάστημα; Όσο ανεβαίνουμε σε υψόμετρο η ατμόσφαιρα της Γης γίνεται όλο και πιο αραιή, αλλά δεν υπάρχει κάποιο αντικειμενικό όριο στο οποίο να βλέπουμε ξεκάθαρη μεταβολή από τον αέρα στο κενό¹ του διαστήματος. Η Διεθνής Αεροναυτική Ομοσπονδία, που διαχειρίζεται την καταγραφή των διάφορων ρεκόρ στην ατμόσφαιρα και πέρα από αυτή, ορίζει τα όρια του διαστήματος στη Γραμμή Κάρμαν, στα 100 km από την επιφάνεια της θάλασσας. Το νούμερο επιλέχθηκε επειδή είναι στρογγυλό και αρκετά ψηλά, πέρα από τις δυνατότητες πτήσης αεροπλάνων, ώστε να μην επιδέχεται αμφιβολίες για το αν κάποιος εκεί είναι όντως στο διάστημα. Η Αμερικανική Αεροπορία (και μετέπειτα η NASA και άλλοι Αμερικάνικοι κυβερνητικοί οργανισμοί), από την άλλη, παραδοσιακά θεωρεί τα 50 μίλια (περίπου 80 km) ως το όριο του διαστήματος, καθότι κάπου εκεί ξεκινά η θερμόσφαιρα, μία από τις ανώτερες και αραιότερες περιοχές της ατμόσφαιρας της Γης². Αυτή εκτείνεται μέχρι πάνω από 600 km σε ύψος (δηλαδή πιο ψηλά από την τροχιά του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού), οπότε κρίθηκε ότι δε θα είχε νόημα το όριο του διαστήματος να μπει σε ένα αυθόρμητο υψόμετρο εντός της, όπως είναι η Γραμμή Κάρμαν³.

 Έτσι υπάρχουν δύο αντικρουόμενοι ορισμοί για το που ξεκινάει το διάστημα, αλλά όσοι ξεπερνούν αυτά τα όρια αποκαλούνται αστροναύτες, σωστά; Όχι. Πριν την απαρχή των επανδρωμένων διαστημικών αποστολών, στη NASA επικρατούσε διχογνωμία για το πως θα αποκαλούνται οι πιλότοι στο διάστημα. Οι δύο επικρατέστεροι όροι ήταν ‘αστροναύτης’ (που ήταν παρόμοιο με το παλαιότερο “αεροναύτης”) και “κοσμοναύτης” (που ήταν πιο περιγραφικό καθότι αυτοί δε θα ταξίδευαν σε αστέρες αλλά στο ευρύτερο διάστημα, τον “κόσμο” με άλλα λόγια). Επέλεξαν λοιπόν την ονομασία “αστροναύτης”. Μα και στη Σοβιετική Ένωση είχαν παρόμοιες συζητήσεις και εκεί επέλεξαν το “κοσμοναύτης”! Έτσι, λόγω των εντάσεων του Ψυχρού Πολέμου, καταλήξαμε με δύο όρους για ουσιαστικά το ίδιο πράγμα, με μόνο διαχωριστικό τους το αν είναι Αμερικάνοι (ή από φιλικές τους χώρες) ή Σοβιετικοί/Ρώσοι (ή από δικές τους φιλικές χώρες). Τελευταία, μάλιστα, έχει επικρατήσει οι Κινέζοι αστροναύτες/κοσμοναύτες να αποκαλούνται ταϊκοναύτες, επειδή η Κίνα είναι υπερδύναμη και χρειάζεται και αυτή την ξεχωριστή της ονομασία.

Οπότε, είτε κάποιος λέγεται αστροναύτης είτε κοσμοναύτης (είτε ταϊκοναύτης), αρκεί να έχει πάει στο διάστημα; Και πάλι όχι. Οι όροι αυτοί αποδίδονται σε εργαζόμενους σε εθνικούς διαστημικούς οργανισμούς ή σε στρατιωτικούς πιλότους, στις σπάνιες περιπτώσεις ρουκετοπλάνων που έχουν ξεπεράσει τα 50 μίλια σε υψόμετρο. Πολίτες που πηγαίνουν στο διάστημα για άλλους σκοπούς δε λαμβάνουν επισήμως αυτό τον τίτλο. Όταν ξεκίνησαν οι πρώτες πτήσεις τουριστών στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, οι διαστημικές υπηρεσίες των ΗΠΑ και της Ρωσίας συμφώνησαν να τους αποκαλούν “συμμετέχοντες σε διαστημική πτήση”. Πιο πρόσφατα, λόγω της άνθησης των ιδιωτικών διαστημικών πτήσεων, η Ομοσπονδιακή Διοίκηση Αεροπορίας των ΗΠΑ (FAA) δημιούργησε μία νέα κατηγορία, τους “εμπορικούς αστροναύτες”. Αυτοί ορίζονται ως μέλη πληρώματος διαστημοπλοίων που δεν ανήκουν στη NASA, που ξεπερνούν το υψόμετρο των 50 μιλίων και εκτελούν εργασίες που συνεισφέρουν στη δημόσια ασφάλεια ή την ασφάλεια των διαστημικών αποστολών. Έτσι, ενώ αναγνωρίζει πολλούς πολίτες ως έχοντες ταξιδέψει στο διάστημα, μόνο κάποιοι από αυτούς έχουν το τίτλο του εμπορικού αστροναύτη. Όπως, για παράδειγμα, η Sian Proctor, που ήταν η πρώτη Αφροαμερικανίδα πιλότος διαστημοπλοίου, σε κάψουλα Dragon της SpaceX σε μία αποστολή που δε σχετιζόταν με τη NASA. Το κριτήριο της συνεισφοράς στη δημόσια υγεία μπήκε μόλις το 2021, μετά από κάποιες καθαρά τουριστικές πτήσεις των Jeff Bezos και Richard Branson. Το 2022 η FAA έπαψε να αποδίδει “φτερά” εμπορικού αστροναύτη, αλλά υποτίθεται ότι διατηρεί τον όρο πιο ανεπίσημα. Μία πιο πρόσφατη κατηγορία είναι οι “κυβερνητικοί αστροναύτες” των ΗΠΑ, που είναι υπάλληλοι της Αμερικανικής κυβέρνησης που εκτελούν διαστημικές αποστολές με εμπορικά διαστημόπλοια.

Για όσους είναι απλά επιβάτες σε ιδιωτικές διαστημικές αποστολές, ο δοκιμότερος όρος, όσο και αν ενδεχομένως να μην τους αρέσει καθότι δεν έχει την αίγλη του αστροναύτη, παραμένει “διαστημικός τουρίστας”.

1. Το διάστημα δεν είναι καν πραγματικό κενό. Υπάρχει πάντα μία μικρή πυκνότητα υλικού, αλλά είναι πολλές τάξεις μεγέθους μικρότερη από όσο σε μία ατμόσφαιρα. ↩︎
2. Ή μάλλον έτσι πιστευόταν όταν καθορίστηκε αυτός ο ορισμός. Πλέον το όριο ανάμεσα στη μεσόσφαιρα και τη θερμόσφαιρα θεωρείται πως είναι μία εκτεταμένη περιοχή που ξεκινά από τα 85 χιλιόμετρα και φτάνει έως τα 100 χιλιόμετρα. Κάπως ειρωνικά, το φυσικό κριτήριο που τέθηκε για το όριο των 80 χιλιομέτρων ταιριάζει καλύτερα στο όριο των 100 χιλιομέτρων. ↩︎
3. Ο ίδιος ο von Kármán υπολόγισε το θεωρητικά ανώτατο υψόμετρο πτήσης αεροπλάνων (χάρη στην άνωση) στα 52,1 μίλια (83,8 km), και από αυτό δόθηκε το όνομά του στην ομώνυμη ‘Γραμμή’. Κάπως ειρωνικά, το φυσικό κριτήριο που τέθηκε για το όριο των 100 χιλιομέτρων ταιριάζει καλύτερα στο όριο των 80 χιλιομέτρων. ↩︎