Olo: το πιο έντονο πράσινο που δεν μπορείτε να φανταστείτε

Το χρώμα είναι μία ψευδαίσθηση που κατασκευάζει το μυαλό μας. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν ανταποκρίνεται σε κάτι το υπαρκτό, αλλά η αίσθηση που καταλαβαίνουμε ως χρώμα είναι τεχνητή. Θα εξηγήσω τι εννοώ αμέσως – και με την εξήγηση θα γίνει κατανοητός και ο τίτλος.

Όταν βλέπουμε κάτι, αυτό σημαίνει ότι φωτόνια σε ορατά μήκη κύματος¹ εισέρχονται στο μάτι μας και χτυπάνε πάνω σε κύτταρα του αμφιβληστροειδούς χιτώνα των ματιών μας. Τα φωτόνια μπορεί να εκπέμπονται κατευθείαν από εκεί που τα βλέπουμε (π.χ. από την οθόνη ενός υπολογιστή) ή μπορεί να ανακλώνται πρώτα από κάπου αλλού (π.χ. από την επιφάνεια ενός χαρτιού που διαβάζουμε)². Σε κάθε περίπτωση μεταφέρουν ακτινοβολία διαφορετικής έντασης ανά διαφορετικές συχνότητες (ή ισοδύναμα, διαφορετικά μήκη κύματος). Όταν υπερισχύουν τα υψηλά μήκη κύματος αυτό αντιστοιχεί στο κόκκινο, όταν υπερισχύουν τα χαμηλά αυτό αντιστοιχεί στο μπλε ή το ιώδες (μπλε-μωβ), όταν υπερισχύουν ενδιάμεσα ή μείγματα μηκών κύματος… τότε τα πράγματα γίνονται πολύπλοκα.

Τα κύτταρα μέσα στο μάτι μας είναι δύο ειδών. Τα ραβδία, που είναι ευαίσθητα μόνο στη φωτεινότητα και δεν κάνουν διαχωρισμό χρωμάτων (χρησιμεύουν κυρίως στην περιφερειακή και τη νυχτερινή μας όραση³), και τα κωνία, που είναι συγκεντρωμένα στο κέντρο του αμφιβληστροειδούς και χωρίζονται σε τρία είδη: αυτά που είναι ευαίσθητα σε χαμηλά μήκη κύματος (S), αυτά που είναι ευαίσθητα σε μεσαία (M), και αυτά που είναι ευαίσθητα σε υψηλά (L, Εικόνα 1).

Ανάλογα με το πόσα κωνία κάθε είδους ενεργοποιούνται από μία πηγή φωτός, ο εγκέφαλός μας μεταφράζει αυτή την πληροφορία σε χρώμα. Πολύ S και καθόλου M και L σημαίνει ιώδες. Πολύ L και καθόλου M και S σημαίνει κόκκινο. Για ενδιάμεσα μήκη κύματος έχει σημασία το εύρος ευαισθησίας αυτών των κυττάρων: όπως φαίνεται στην Εικόνα 1, τα S, Μ, και L, δεν είναι καλά διαχωρισμένα. Το S είναι πιο ευαίσθητο στο ιώδες αλλά εξακολουθεί να αποκρίνεται (όλο και λιγότερο) για μπλε και πράσινη ακτινοβολία. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τα άλλα δύο. Ο εγκέφαλός μας πρέπει να υπολογίζει τη σχετική απόκριση κάθε είδους κυττάρου για να βγάλει συμπέρασμα για το τι μήκος κύματος βλέπει. Πολύ M, λίγο λιγότερο L, και καθόλου ή σχεδόν καθόλου S σημαίνει πράσινο. Πολύ L, λιγότερο M, και καθόλου S σημαίνει κίτρινο, και ούτω καθεξής⁴. Γίνεται μία αυτόματη κανονικοποίηση σημάτων στο μυαλό μας έτσι ώστε να αντιλαμβανόμαστε περίπου τα ίδια χρώματα, παρόλο που έχουμε μεγάλες αποκλίσεις από άνθρωπο σε άνθρωπο στους σχετικούς αριθμούς των τριών κωνίων (σε ακραίες περιπτώσεις έλλειψης ενός ή παραπάνω ειδών κωνίου, βέβαια, έχουμε αχρωματοψία, όπως φαίνεται στην Εικόνα 2).

Κοιτάζοντας την Εικόνα 1 θα παρατηρήσατε ότι τα κωνία Μ έχουν ένα μειονέκτημα σε σχέση με τα άλλα δύο. Λόγω του εύρους ευαισθησίας τους, δεν υπάρχει κανένα μήκος κύματος για το οποίο να ενεργοποιούνται μόνο τα M χωρίς κάποια S ή L (εκτός αν κάποιος έχει πολύ έντονη αχρωματοψία έλλειψης κυττάρων L). Αυτό σημαίνει ότι στη διαδικασία ‘βαθμονόμησης’ που έχει γίνει στον εγκέφαλό μας για τον διαχωρισμό χρωμάτων έχει αποδοθεί μία αίσθηση χρώματος στο M που ποτέ δε βλέπουμε, ούτε καν φανταζόμαστε, γιατί ποτέ δεν ενεργοποιείται από μόνο του. Ή μάλλον, αυτό ίσχυε μέχρι που μία ομάδα ερευνητών από το Berkley (σε συνεργασία με κάποιους από το University of Washington) βρήκε έναν τρόπο να το κάνει. Χαρτογράφησαν τα κωνία στα μάτια εθελοντών, βρίσκοντας τις ακριβείς τοποθεσίες των κυττάρων M. Μετέπειτα στόχευσαν αυτά ακριβώς, και μόνο αυτά, τα κύτταρα με ακτίνες λέιζερ που τα ενεργοποίησαν. Οι εθελοντές απέκτησαν την αίσθηση ενός χρώματος που ο εγκέφαλός μας έχει κατασκευάσει χωρίς ποτέ να χρησιμοποιεί. Μετέπειτα δυσκολεύονταν να το εξηγήσουν σε όσους δεν το είχαν δει. Το καταλάβαιναν σαν ένα γαλαζωπό πράσινο, λόγω της μεγαλύτερης απόκρισης των κυττάρων Μ σε εκείνο το μήκος κύματος, αλλά πολύ πιο έντονο από ότι μπορούμε να φανταστούμε. Δυστυχώς, χωρίς την αυτούσια εμπειρία οι λέξεις αυτές δε γίνονται πραγματικά κατανοητές. Σαν παράδειγμα αντιστοιχίας, αν κάποιος έχει αχρωματοψία και δεν έχει δει ποτέ κόκκινο, δεν μπορεί κάποιος άλλος να του το εξηγήσει επαρκώς σαν ένα πιο έντονο κίτρινο πέρα από το κίτρινο.

 Οι ερευνητές ονόμασαν αυτό το χρώμα olo, από τους αριθμούς 010, εφόσον ο εγκέφαλος λαμβάνει μηδενικό σήμα από τα κύτταρα S και L και πλήρες σήμα (1) από τα M. Μην περιμένετε να το δείτε πουθενά – εκτός αν συμμετέχετε και εσείς σε κάποιο παρόμοιο, αλλόκοτο πείραμα!

1. Από περίπου 400 έως περίπου 700 νανόμετρα (nm) ↩︎
2. Σε αυτές τις περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με προσθετικά ή αφαιρετικά χρώματα, αντίστοιχα (Εικόνα 3). Πολλά προσθετικά μαζί κάνουν άσπρο, πολλά αφαιρετικά μαζί κάνουν μαύρο (αν αναμιγνύει κανείς πολλές διαφορετικές μπογιές ή μελάνια εκτυπωτή, για παράδειγμα). ↩︎
3. Μπορείτε να κάνετε το εξής πείραμα: δοκιμάστε να διακρίνετε χρώματα σε έναν χώρο με πολύ χαμηλό φωτισμό. ↩︎
4. Έτσι αντιλαμβανόμαστε χρώματα όταν προέρχονται από μόνο ένα μήκος κύματος. Πιο συχνά τα χρώματα που βλέπουμε αποτελούνται από πολλά διαφορετικά μήκη κύματος, σε διαφορετικές αναλογίες έντασης, οπότε ο εγκέφαλός μας πρέπει να υπολογίζει όλες τις σχετικές αποκρίσεις κυττάρων για να αποφασίζει σε ποιό χρώμα θα τις συνδυάσει. Αυτό οδηγεί σε κάτι περίεργο. Όταν βλέπουμε ταυτόχρονα μπλε και κόκκινο, αυτά τα ερεθίσματα παραείναι μακριά στο οπτικό φάσμα για να συνδεθούν σε κάτι το ενδιάμεσο – δεν μπορεί να είναι πράσινο ή κάτι παρόμοιο γιατί τότε θα λαμβάναμε μεγάλο ερέθισμα και από τα κωνία Μ. Αντ’ αυτού, το μυαλό μας κατασκευάζει μία κατηγορία χρωμάτων που δεν υπάρχουν στο φάσμα, τα μωβ, για να συνδέσει το κόκκινο και το ιώδες από μία φανταστική κατεύθυνση. Δεν υπάρχει ροζ, φούξια, magenta, μήκος κύματος στην πραγματικότητα. Είναι ένα όμορφο τρικ του μυαλού μας. ↩︎