Πόσα και ποια άστρα βλέπω με γυμνό μάτι στον καθαρό νυχτερινό ουρανό; Πώς τα ξεχωρίζω από τους πλανήτες; Μέρος Γ

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΖΟΜΑΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΕΙΦΑΝΕΙΣ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΥΣ ΤΟΥ ΒΟΡΡΑ

Στον νυχτερινό ουρανό παρατηρούνται άστρα και πλανήτες. Καταρχάς, να αιτιολογήσουμε γιατί τα άστρα “τρεμοσβήνουν”, ενώ οι πλανήτες εμφανίζουν σταθερό φως. Η εξήγηση είναι απλή και έχει να κάνει με τη μεγάλη απόσταση που βρίσκονται τα άστρα, σε σχέση με την εκατομμύρια φορές μικρότερη απόσταση των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος. Τα άστρα μπορεί να έχουν μεγάλη επιφάνεια από την οποία εκπέμπουν φως, αλλά βρίσκονται τόσο μακριά που αυτή η επιφάνεια φαίνεται σε εμάς σαν μία τελεία, και η φωτεινή δέσμη που φτάνει από αυτά στα μάτια μας είναι τόσο λεπτή που είναι σχεδόν σαν μία φωτεινή γραμμή. Οποιαδήποτε διακύμανση ή αλλαγή στην πυκνότητα των μορίων της ατμόσφαιρας επηρεάζει την πολύ λεπτή δέσμη, με αποτέλεσμα να μη σταθεροποιείται η φωτεινότητά της. Αντιθέτως, οι πολύ κοντινότεροι πλανήτες, αν και εκατοντάδες φορές μικρότεροι φαίνονται μεγαλύτεροι σε εμάς, οπότε δεν τους βλέπουμε σαν απλές τελείες στον ουρανό. Έχουν μία φαινόμενη έκταση, οπότε η φωτεινή τους δέσμη έχει διακριτό πλάτος όταν περνάει μέσα από την ατμόσφαιρα της Γης και δεν μπορεί να επηρεαστεί από οποιαδήποτε τοπική διακύμανση της πυκνότητας του αέρα ή της σκόνης που υπάρχει σε αυτόν [11].

 Ας προσανατολιστούμε τώρα κοιτώντας το Βορρά, σε οποιαδήποτε εποχή του χρόνου. Αρωγός της προσπάθειάς μας θα είναι οι πέντε αειφανείς αστερισμοί της Μικρής και Μεγάλης Άρκτου, της Κασσιόπης, του Κηφέα και του Δράκοντα (η Καμηλοπάρδαλη θα αγνοηθεί λόγω της αμυδρής φωτεινότητάς της!) [12]. Αυτά αρκούν για μία πρώτη γνωριμία. Φυσικά, η τεχνολογία, μέσω κατάλληλης εφαρμογής στο κινητό μας, μπορεί να μάς δώσει απαντήσεις για τα περισσότερα άστρα που βλέπουμε (κάποιες φορές με λάθη), αλλά δε συγκρίνεται, νομίζω, με την ικανοποίηση που αισθανόμαστε, όταν έχουμε κάνει κτήμα μας τα βασικά του ουράνιου χάρτη (άσε που μπορείς να εντυπωσιάζεις οποιονδήποτε με τις αστρικές γνώσεις σου!).

Το  γεωγραφικό πλάτος του Ρεθύμνου, για παράδειγμα, είναι 35^ο περίπου. Ακριβώς στο ίδιο ύψος από τον ορίζοντα κοιτώντας το Βορρά (προς Αθήνα), βρίσκεται ο Βόρειος Ουράνιος Πόλος (*),  η προέκταση δηλαδή του άξονα ιδιοπεριστροφής της Γης. Εκεί διακρίνεται ένα αστέρι που για αυτό το λόγο ονομάζεται Πολικός Αστέρας (βλέπε εικόνες [13])! Ο Πολικός είναι ο αστέρας α της Μικρής Άρκτου. Τον χρησιμοποιούμε ως σημείο αναφοράς για τον προσανατολισμό μας, αφού δείχνει πάντα τον Βορρά! Φαίνεται να μένει πάντα ακίνητος, ενώ όλα τα αστέρια περιστρέφονται αντίθετα με τη φορά των δεικτών του ρολογιού, σε ομόκεντρους κύκλους, κατά τη διάρκεια της νύχτας με κέντρο αυτόν (εικόνα 1).

Προφανώς, δεν είναι απλό να αναγνωρίσουμε με την πρώτη προσπάθεια τον Πολικό Αστέρα στον ουρανό. Μπορούμε, όμως, να καταλάβουμε εύκολα τους σχηματισμούς της Μικρής και της Μεγάλης Άρκτου (ειδικά της Μεγάλης (!)). Εντοπίζουμε, αρχικά, τους επτά αστέρες της Μεγάλης Άρκτου, που είναι ο πιο αναγνωρίσιμος αστερισμός του βορείου ημισφαιρίου (**). Στη συνέχεια, βρίσκουμε τους αστέρες α και β στο άκρο του τραπεζοειδούς σχήματός της. Ονομάζονται Dubhe και Merak και είναι γνωστοί ως Αστέρες-δείκτες. Αν ξεκινήσουμε από τον β και κατευθυνθούμε στον α και προεκτείνουμε σε μήκος πέντε φορές περίπου το τμήμα βα, βρίσκουμε ακριβώς τον Πολικό Αστέρα. Αυτός είναι ο τελευταίος και λαμπρότερος αστέρας στην ουρά της Μικρής Άρκτου. Οι δύο λαμπρότεροι αστέρες στο παραλληλόγραμμό της, που βρίσκονται πλησιέστερα προς τη Μεγάλη Άρκτο, είναι οι β και γ της Μικρής Άρκτου (Kochab και Pherkad αντίστοιχα), γνωστοί ως Φύλακες (εικόνα 1) [1-10].

Όλοι οι υπόλοιποι αειφανείς αστερισμοί βρίσκονται στην κοντινή περιοχή του πολικού και των δύο αυτών αστερισμών, σε έναν κύκλο με διάμετρο 70^ο-80^ο περίπου (για την Ελλάδα), με κέντρο τον πολικό [6] (μπλε κύκλος εικόνας 1/εσωτερικός κύκλος εικόνας 2). Μία νοητή γραμμή που ξεκινά από τον αστέρα ε της μεγάλης Άρκτου, περνάει από τον πολικό, προεκτεινόμενη περίπου άλλο τόσο, φτάνει στο κεντρικό αστέρι από τα πέντε της Κασσιόπειας, που σχηματίζουν το γράμμα “W” ή το “Μ”, ανάλογα την εποχή παρατήρησης (εικόνα 2). Μία άλλη νοητή γραμμή που ξεκινά από τους αστέρες-δείκτες της “κουτάλας”, περνάει από τον πολικό και, προεκτεινόμενη κατά το μισό, συναντάει την κορυφή του “σπιτιού” που αποτελεί τον αστερισμό του Κηφέα, που βρίσκεται πάντα δίπλα στο “W” της Κασσιόπειας. Ο τελευταίος από τους πέντε, ο Δράκων, έχει κέντρο που βρίσκεται δίπλα στους Φύλακες της μικρής “κουτάλας”, αντιδιαμετρικά του πολικού αστέρα. Ο σχηματισμός του ξεκινάει με το κεφάλι σε μορφή ρόμβου και καταλήγει με μία “φιδωτή” πορεία κοντά στη μεγάλη “κουτάλα”. Περιλαμβάνει περίπου 16 πολύ φωτεινούς αστέρες αλλά συνολικά μαζί με τα αμυδρότερα άστρα ο αριθμός ανέρχεται στα 130 [1,5-10]!

Από τους αμφιφανείς αστερισμούς, δεσπόζουσα φιγούρα αποτελεί ο Ωρίων [12], κατά τη χειμερινή περίοδο, ειδικά τον Ιανουάριο. Βρίσκεται αντιδιαμετρικά του Δράκοντα, της Μικρής Άρκτου και του Κηφέα, στα όρια του μεγάλου κύκλου της εικόνας 2. Πολύ φωτεινά άστρα που βρίσκονται στη γύρω περιοχή τότε είναι ο Σείριος, ο Προκύων, ο Κάστωρ, ο Πολυδεύκης, η Αίγα, ο Αλντεμπαράν και ο Ρίγκελ (εικόνα 2) [8,10].

(*αυτός είναι γενικός κανόνας, δηλαδή το γεωγραφικό πλάτος, οποιουδήποτε τόπου του βόρειου ημισφαιρίου, είναι ίσο με τη γωνία που σχηματίζει ο πολικός, ο παρατηρητής και ο βόρειος ορίζοντας).

(**Η Μικρή και Μεγάλη Άρκτος ονομάζονται Μικρή και Μεγάλη Άμαξα, αντίστοιχα, στη σύγχρονη εποχή. Επίσης, μπορούμε να τους συναντήσουμε με τις εκφράσεις, “κουτάλα”, “τηγάνι” κ.α. Προσωπικά μου φέρνουν λίγο στο σχήμα του “χαρταετού”.)

Ενδεικτικές πηγές-Βιβλιογραφία (1-11 αναφορές στο ΜΕΡΟΣ Α)

[12] Επιστήμης Εξηγήσεις, ΜΕΡΟΣ Β.

[13] Επιστήμης Εξηγήσεις, 09-06-2021, και 16-06-2021, Γνώμες, GOODnet.