Πόσα και ποια άστρα βλέπω με γυμνό μάτι στον καθαρό νυχτερινό ουρανό; Πώς τα ξεχωρίζω από τους πλανήτες; Μέρος Α

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΣΤΡΟ ΚΑΙ ΤΙ ΠΛΑΝΗΤΗΣ

Κοιτώντας ψηλά τον έναστρο ουρανό κατά τη φάση της Νέας Σελήνης (δηλαδή όταν δε φωτίζεται το φεγγάρι), μακριά από τα φώτα της πόλης, δεν μπορείς να μη θαυμάσεις το φωτεινό “τρεμόπαιγμα” περίπου 3000, σχεδόν σημειακών σφαιρών πλάσματος, που τις αποκαλούμε άστρα. Συνολικά διακρίνουμε και στα δύο ημισφαίρια, υπό ιδανικές συνθήκες, με γυμνό μάτι, από 5000 έως περίπου 10000 αστέρια. Μία ακριβής επιστημονική μέτρηση δίνει το νούμερο 9096! Όμως, σε σχέση με τα δισεκατομμύρια του Γαλαξία μας, αυτά είναι μόνο τα πιο κοντινά και φωτεινά. Όπως τα κοιτάμε, πολλές φορές αισθανόμαστε ότι “μπερδευόμαστε” από το πλήθος τους. Ας δούμε, αν μπορούμε, τώρα την καλοκαιρινή περίοδο (και όχι μόνο), να προσανατολιστούμε στον ουράνιο θόλο. 

Θα ξεκινήσουμε λίγο ανάποδα: θα γνωρίσουμε πρώτα τα πιο μακρινά ορατά άστρα και τους αστερισμούς του ουρανού και κατόπιν τους κοντινούς μας πλανήτες του Ηλιακού Συστήματος. Ας ορίσουμε αρχικά τις έννοιες του άστρου και του πλανήτη.

Άστρα καλούμε όλα τα αυτόφωτα ουράνια σώματα που μπορούν να παράξουν θερμική ενέργεια μέσω πυρηνικής σύντηξης (θα μιλήσουμε στο μέλλον για αυτή), ακριβώς όπως ο δικός μας Ήλιος. Δηλαδή, τα άστρα είναι άλλοι “Ήλιοι”, που βρίσκονται έτη φωτός (*) μακριά. Η επιφανειακή τους θερμοκρασία ανέρχεται σε μερικές χιλιάδες βαθμούς Κελσίου (6000 περίπου στο δικό μας Ήλιο), ενώ στο εσωτερικό τους μπορεί να φτάσει δεκάδες ή εκατοντάδες εκατομμύρια βαθμούς (αυτό κι αν είναι ΖΕΣΤΗ!!). Εκατοντάδες δισεκατομμύρια άστρα μαζί αποτελούν ένα τυπικό Γαλαξία, σαν το δικό μας. Το ορατό Σύμπαν περιέχει εκατοντάδες δισεκατομμύρια Γαλαξίες!

Από την άλλη πλευρά, οι πλανήτες είναι αρκετά μικρότερα σε διαστάσεις ετερόφωτα σώματα που περιφέρονται, συνήθως, γύρω από ένα άστρο, όπως οι 8 πλανήτες του δικού μας Ήλιου(**)! Το φως τους το “δανείζονται” από το άστρο που βρίσκεται “δίπλα” τους. Η πανσέληνος και ο Αποσπερίτης δηλαδή είναι, πρακτικά, αποτέλεσμα του ανακλώμενου ηλιακού φωτός στο φεγγάρι μας και στον πλανήτη Αφροδίτη, αντίστοιχα. Τα περισσότερα άστρα, όπως γνωρίζουμε σήμερα, έχουν τους δικούς τους πλανήτες. Έχουμε ανακαλύψει μάλιστα, τις τελευταίες δεκαετίες, αρκετές χιλιάδες εξωπλανήτες (***) με τα σύγχρονα τηλεσκόπιά μας, με αρκετούς από αυτούς να αφήνουν υποσχέσεις για ύπαρξη οξυγόνου, νερού ή πιθανής ζωής (!) (Εικόνα 1).

Εμείς ωστόσο, θα ασχοληθούμε με τη “γειτονιά” μας, όπου όλα τα ορατά δια γυμνού οφθαλμού άστρα βρίσκονται από μερικά έως εκατοντάδες έτη φωτός μακριά, ενώ οι 4-5 ορατοί πλανήτες του δικού μας (ο Ερμής είναι λίγο δύσκολο να διακριθεί), Ηλιακού Συστήματος μερικές δεκάδες ή εκατοντάδες εκατομμύρια χιλιόμετρα! 

Το παρακάτω επίγραμμα προλόγιζε μία έκδοση των Φαινομένων του αρχαίου Έλληνα ποιητή Άρατου (305-240 π.Χ.):

Καλό μας ταξίδι!

* Θυμίζουμε ότι ένα έτος φωτός είναι λίγο μικρότερο από 10 τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα!

** Κατά σειρά εγγύτητας στον Ήλιο: Ερμής, Αφροδίτη, Γη, Άρης, Δίας, Κρόνος, Ουρανός και Ποσειδώνας.

*** Πλανήτες σε άλλα άστρα, όχι του Ήλιου μας.

Ενδεικτικές πηγές- Βιβλιογραφία (αφορά και τα 5 σχετικά άρθρα)
[1] “Tα Άστρα και οι μύθοι τους”, Μάνου Δανέζη – Στράτου Θεοδοσίου, εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα 1992.
[2] Οι αστερισμοί, AstroVox, Η ερασιτεχνική αστρονομία στην Ελλάδα.
[3] Επιστήμης εξηγήσεις,09-06-2021, Γνώμες, GOODnet.
[4] Ελληνική Μυθολογία-Αρχαίοι Αστερισμοί, Εναλλακτικός Κύκλος, κανάλι YouTube (κανάλι με ωραία παιδικά παραμύθια και ιστορίες κινουμένων σχεδίων).

[5] Πώς να ξεχωρίσεις τα βασικά στον νυχτερινό ουρανό, Physics4u (*καλά ενημερωμένο στις τρέχουσες επιστημονικές εξελίξεις).
[6] “Ο ουρανός με τ’ άστρα”, Leadercom εκδόσεις Α.Ε. 2003 (ένας πλήρης οδηγός του νυχτερινού ουρανού).

[7] “Ο ουρανός του καλοκαιριού” | Astronio (#19), κανάλι YouTube.
[8] “Ο ουρανός του χειμώνα” | Astronio (#23), κανάλι YouTube.

[9] “Νυχτερινός Ουρανός και Αστρονομία“, The Skeptic Theory, κανάλι YouTube.

[10] “ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ”, Robin Kerrod, Εκδόσεις Σαββάλας, 2004 (*με χάρτες του νυχτερινού ουρανού, ανά μήνα).
[11] “Το αμάρτημα της Εύας”, ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΤΡΑΧΑΝΑΣ, ΠΕΚ, 2020.