Ο χάρτης του ουρανού και οι ζωδιακοί αστερισμοί

“Νύχτα ξαστεριά

Τρέμουν οι φλογίτσες πάνω απ’ τα χωριά”

Διονύσης Σαββόπουλος

Μία ξάστερη νύχτα βλέπουμε στον ουράνιο θόλο χιλιάδες αστέρια, σαν να είναι καρφιτσωμένα στον ουρανό, Εικόνα 1. Φαντάζουν μάλιστα να είναι το ένα δίπλα στο άλλο, όμως, όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, πρόκειται για ένα φαινόμενο προβολής. Ας θυμηθούμε ότι όταν ταξιδεύουμε με το νυχτερινό πλοίο και βλέπουμε από μακριά ένα νησί, όλα τα φώτα φαίνεται να είναι στο ίδιο επίπεδο, το ένα δίπλα στο άλλο. Γνωρίζουμε όμως ότι πρόκειται είτε για χωριά είτε για πόλεις, που έχουν βάθος. Το ίδιο συμβαίνει και με τα αστέρια στον ουρανό, ενώ μπορεί να απέχουν χιλιάδες έτη φωτός μεταξύ τους, εμείς τα βλέπουμε να βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο*.

Από την αρχαία εποχή ήταν αναγκαία η χαρτογράφηση του ουρανού, για αυτό οι άνθρωποι όλων των πολιτισμών φανταζόντουσαν σχήματα, έβλεπαν εικόνες της ιστορίας και της μυθολογίας τους, και οριοθετούσαν περιοχές, αυτές που αργότερα ονομάστηκαν αστερισμοί. Πλέον υπάρχουν 88 αναγνωρισμένοι διεθνώς αστερισμοί και τα ονόματά τους στο βόρειο ημισφαίριο σχετίζονται κυρίως με την ελληνική μυθολογία, ενώ μεμονωμένοι αστέρες έχουν κυρίως αραβικά ονόματα, όπως ο Ρίγκελ, ο Μπετελγκέζ και ο Αλτάιρ, Εικόνα 2.

Υπάρχουν όμως κάποιοι αστερισμοί οι οποίοι ήταν λίγο πιο σημαντικοί από τους άλλους γιατί χρησιμοποιούνταν ως ημερολόγιο. Ο λόγος ήταν ότι βρίσκονται στο φόντο της εκλειπτικής, η οποία είναι το μέσο επίπεδο της περιφοράς της Γης γύρω από τον Ήλιο, Εικόνα 3. Πρόκειται για τους αστερισμούς που βρίσκονται στον ζωδιακό κύκλο και λέγονται ζωδιακοί αστερισμοί. Ας φανταστούμε μία νοητή ευθεία γραμμή που συνδέει τη Γη με τον Ήλιο. Καθώς η Γη κινείται γύρω από αυτόν, στο φόντο υπάρχει κάθε φορά ένας ζωδιακός αστερισμός, τον οποίο μπορούμε να διακρίνουμε κατά την ανατολή του, Εικόνα 4. Καθώς η Γη περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο ανά διαφορετικά χρονικά διαστήματα στο φόντο του υπάρχει διαφορετικός αστερισμός, ο οποίος επαναλαμβάνεται μόλις ολοκληρωθεί μία περιφορά της Γης, δηλαδή ένα έτος.

Πριν από 3000 χρόνια πρώτοι οι Βαβυλώνιοι είχαν αντιληφθεί αυτή την περιοδικότητα και έτσι είχαν χωρίσει τον ζωδιακό κύκλο σε 12 τμήματα, τους 12 ζωδιακούς αστερισμούς. Παρόλα αυτά, οι αστερισμοί που βρίσκονται εκεί είναι 13, υπάρχει ο Οφιούχος ανάμεσα στους αστερισμούς του Σκορπιού και του Τοξότη.

Η σημαντικότητα των ζωδιακών αστερισμών ως ημερολόγιο επισημαίνεται και στον μηχανισμό των Αντικυθήρων, τον πρώτο αναλογικό υπολογιστή της αρχαιότητας. Υπολογιστής με την έννοια της μηχανής που κατόπιν εισαγωγής συγκεκριμένης πληροφορίας, εκτελούσε υπολογισμούς μέσω κατάλληλων κινήσεων των γραναζιών που διέθετε και εξέδιδε αποτελέσματα. Η βασική του λειτουργία ήταν αυτή του ημερολογίου, και οι ζωδιακοί αστερισμοί αποτελούν βασικό τμήμα στην εμπρόσθια όψη του, δείχνοντας τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης στο ουράνιο στερέωμα.

Αν αναρωτιέστε που βρισκόταν ο Ήλιος όταν γεννηθήκατε, θα πρέπει να κάνουμε έναν ακόμη υπολογισμό, καθώς ο άξονας της Γης μεταπίπτει. Για να αντιληφθείτε αυτή την κίνηση, σκεφτείτε μία σβούρα η οποία κατά την περιστροφή γύρω από τον άξονα της, δεν παραμένει σταθερή αλλά η θέση της μεταβάλλεται, Εικόνα 5. Η διάρκεια αυτής της μετάπτωσης διαρκεί συνολικά 26000 χρόνια. Για αυτόν τον λόγο πριν 3000 χρόνια, ο άξονας περιστροφής της Γης, η αλλιώς η προέκταση της νοητής γραμμής που περνάει από τον Βόρειο Πόλο, έτεμνε άλλο σημείο του ουράνιου θόλου και κατά συνέπεια η θέση της ανατολής του Ηλίου ήταν διαφορετική από τη σημερινή. Χοντρικά θα λέγαμε ότι είμαστε περίπου έναν ζωδιακό αστερισμό πίσω. Επομένως, αν κάνουμε τους υπολογισμούς θα ανακαλύψουμε ότι ο Ήλιος δεν ανέτειλε από τον ζωδιακό αστερισμό τον οποίο νομίζαμε μέχρι σήμερα (το σχετικό video βοηθάει στην οπτικοποίηση και κατανόηση των παραπάνω εννοιών).

Στη σημερινή εποχή οι ζωδιακοί αστερισμοί δε διαδραματίζουν κανέναν ρόλο στη ζωή μας μιας και τα ημερολόγια δε βασίζονται πλέον σε αυτούς.

*Στην πραγματικότητα βλέπουμε με γυμνό μάτι τα αστέρια που βρίσκονται στη γειτονιά μας. Το πιο μακρινό αστέρι που μπορούμε να διακρίνουμε, χωρίς τη χρήση τηλεσκοπίου, βρίσκεται στον αστερισμό του Κύκνου και απέχει 2600 έτη φωτός.