Τότε που η αστρονομία ήταν και αστρολογία, και χώριζε τα έθνη σε στερεότυπα

Ή

Εθνοαστρολογία του Πτολεμαίου και το Άστρο της Βηθλεέμ

Επικρατεί συχνά η πεποίθηση ότι η αστρολογία είναι μία αρχαιότερη μορφή της αστρονομίας, αποκύημα μίας πιο πρωτόγονης αντιμετώπισης των φυσικών φαινομένων. Αυτό είναι μόνο εν μέρει σωστό. Παρόλο που η αστρολογία είναι πλέον εξακριβωμένο ότι είναι ψευδοεπιστήμη, δεν είναι αρχαιότερη από την αστρονομία, που είναι πανάρχαια τέχνη, συνδεδεμένη με την τήρηση ημερολογίων και με τη ναυσιπλοΐα. 

Από όσο ξέρουμε η αστρολογία ξεκίνησε να αναπτύσσεται γύρω στον έβδομο αιώνα π.Χ. στη Μεσοποταμία, και άργησε να γίνει αποδεκτή στην Ελλάδα και τον υπόλοιπο Ελληνο-Ρωμαϊκό κόσμο. Η αστρολογία ήταν μία μόνο από πολλές διαφορετικές πρακτικές μαντικής τέχνης, όπως η εξέταση των διαδρομών των πτηνών ή των εντέρων θυσιασμένων ζώων, αλλά ήταν μία εξωτική πρακτική, με έδρα το σημερινό νότιο Ιράκ, που τότε ονομαζόταν Χαλδαία. Πιο δυτικά αντιμετωπιζόταν με επιφύλαξη, ιδίως εφόσον η αστρονομία αναπτυσσόταν τότε στα πλαίσια μιας πιο θετικής φιλοσοφικής θεώρησης, μακριά από μαγικές σκέψεις. Η αλλαγή έγινε κατά τον πρώτο αιώνα π.Χ., όταν η στωική φιλοσοφία έγινε δημοφιλής στη Ρώμη, και κατ’ επέκταση στον υπόλοιπο υπό Ρωμαϊκή επιρροή και κυριαρχία κόσμο. Κάποιοι Στωικοί (όπως ο Ποσειδώνιος) πίστευαν ότι η αστρολογία ήταν συμβατή με την κοσμοθεωρία τους, οπότε της έδωσαν φιλοσοφικό/επιστημονικό στήριγμα και αυτή έγινε της μόδας στην αναδυόμενη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. 

Έτσι λοιπόν, όταν το δεύτερο αιώνα μ.Χ. ο Κλαύδιος Πτολεμαίος συμμάζεψε τη μέχρι τότε αστρονομική γνώση σε μία μνημειώδη σειρά βιβλίων, που το Μεσαίωνα ονομάστηκε Αλμαγέστη, έκανε το ίδιο και με τις αστρολογικές πεποιθήσεις της εποχής του. Τα τέσσερα βιβλία που έγραψε ‘προς Σύρον’, εξηγώντας του την αστρολογία με λεπτομέρειες, έμειναν γνωστά ως η Τετράβιβλος, η βίβλος της κλασικής αστρολογίας.

Η αστρολογία της εποχής του Πτολεμαίου, στο απόγειο της δόξας της, πήγαινε πολύ παραπέρα από τις επιδράσεις σε μεμονωμένους ανθρώπους που έχουμε συνηθίσει σήμερα. Έβαζε στο στόχαστρο χώρες ολόκληρες, αναλύοντας τις επιδράσεις πλανητών και αστερισμών για να εξηγήσει, έτσι, τα στερεότυπα της εποχής. Χώρισε τον γνωστό κόσμο σε τεταρτημόρια, με εξωτερικές και εσωτερικές περιοχές (οι εσωτερικές είχαν επιπλέον επιρροή από τα αντιδιαμετρικά τεταρτημόρια αλλά και από τον Ερμή), και απέδωσε την επιρροή μιας τριάδας ζωδιακών αστερισμών σε κάθε τεταρτημόριο και την επιρροή πλανητών στις τέσσερις γεωγραφικές κατευθύνσεις (Εικόνα 1). Έτσι εξήγαγε ότι στην Κάτω Αίγυπτο, για παράδειγμα (όπου βρισκόταν η Αλεξάνδρεια και όπου ζούσε ο ίδιος), η επίδραση αυτών των στοιχείων οδηγούσε σε συνετούς και ικανούς κατοίκους, με έφεση σε όλες τις σοφίες και ειδικά στην αστρονομία. Πολύ βολικό αυτό για τον ίδιο. Βέβαια, η προσαρμογή αυτού του συστήματος στις γνώσεις που είχε για διάφορους λαούς “σκόνταφτε” σε κάποια γεωγραφικά προβλήματα. Έτσι, παρόλο που θεωρούσε ότι η διαχωριστική γραμμή μεταξύ Ανατολής και Δύσης περνούσε από το Αιγαίο Πέλαγος, προσέθεσε παράταιρα τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και τη Κύπρο στην Ευρώπη, στην ίδια ομάδα με τις Κυκλάδες, έτσι ώστε να δικαιολογήσει τα παρόμοια ήθη και έθιμά τους. Με άλλα λόγια, για κρατήσει τη Κύπρο Ελληνική ο Πτολεμαίος (ή αυτοί στα γραπτά των οποίων βασίστηκε) στράβωσε τον αστρολογικό χάρτη του κόσμου!

Αλλά η ανάλυση δεν έμενε στο επίπεδο των χωρών. Μπορούσαν να φτιαχτούν πιο εξεζητημένα ωροσκόπια πόλεων, ανάλογα με τους απλανείς αστέρες που ανέτειλαν ταυτόχρονα με πλανήτες ή ζωδιακούς αστερισμούς, το οποίο εξαρτάται από το γεωγραφικό πλάτος και μήκος του τόπου. Έτσι όταν, για παράδειγμα, τα αστρολογικά στοιχεία έδειχναν ότι ένας μεγάλος βασιλιάς θα γεννιόταν μία συγκεκριμένη μέρα, οι αστρολόγοι μπορούσαν να εξετάσουν τους συσχετιζόμενους απλανείς αστέρες και να βρουν (καθ’ όσο πίστευαν) την ακριβή τοποθεσία του συμβάντος πάνω στη Γη, με ακρίβεια μιας πόλης ή της ευρύτερης περιοχής της. Εκείνη ήταν η περίοδος που γράφτηκαν τα Ευαγγέλια, και σε αυτό αναφερόταν, πιθανώς, το αστέρι των Χριστουγέννων. Είναι η μόνη εξήγηση που ορίζει γεωγραφική τοποθεσία πάνω στη Γη και η μόνη που ταιριάζει με τη νοοτροπία των ανθρώπων της εποχής στην οποία αναφέρεται. Τη δεκαετία του 1990 ο αστρονόμος Michael Molnar ανέλυσε τις μεθοδολογίες της αρχαίας αστρολογίας και βρήκε πως το ωροσκόπιο της 17^ης Απριλίου 6 π.Χ. είχε ιδιαίτερα ευνοϊκά χαρακτηριστικά για τη γέννηση ενός μεγάλου ηγέτη, με χωρική τοποθέτηση στην περιοχή της Βηθλεέμ. Πιθανολογείται λοιπόν ότι αυτό το γεγονός αφομοιώθηκε στη Βιβλική εξιστόρηση, είτε αυτό συνέπιπτε χρονικά με τη γέννηση του Χριστού είτε είχε απόκλιση λίγων ετών.  

Αυτό το σύστημα σκέψης δεν επέζησε ως τη σύγχρονη εποχή, σε αντίθεση με την πιο εξατομικευμένη αστρολογία που αρνείται να πεθάνει σε πείσμα των στοιχείων εναντίον της. Ήταν εγγενώς προβληματικό στα πλαίσια μιας σφαιρικής Γης χωρίς αντικειμενικά ορισμένη κεντρική περιοχή (που ο Πτολεμαίος γνώριζε, φυσικά), και με την πάροδο των αιώνων οι μεγάλες μετακινήσεις λαών άλλαξαν ριζικά την εθνογραφία των περιοχών που είχε περιγράψει. Η εποχή των ανακαλύψεων, από τον 15^ο αιώνα και μετέπειτα, επεξέτεινε τα όρια του γνωστού κόσμου, ενώ αναπτύχθηκαν και διαδόθηκαν νέες ιδεολογίες ρατσισμού, με περισσότερο φαινοτυπικά παρά γεωγραφικά κριτήρια. Μόνο κατάλοιπό της, παρεφθαρμένο από τους αιώνες, ίσως να είναι η ιστορία των μάγων με τα δώρα.

Βιβλιογραφία:

Κλαύδιος Πτολεμαίος, Άπαντα – δωδέκατος τόμος, Τα προς Σύρον αποτελεσματικά ή Τετράβιβλος (Βιβλία Α’, Β’), εκδόσεις Κάκτος, 2001