Το ερώτημα για το “πραγματικό” ή μη του χρόνου είναι ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει πλήθος επιστημόνων και φιλοσόφων για αιώνες, χωρίς μάλιστα να φαίνεται πως ακόμα και σήμερα μπορεί να δοθεί μία και μοναδική “τελική” απάντηση. Αυτό που αξίζει όμως, είναι να δούμε τις διαφορετικές θεωρήσεις που αναπτύσσονται γύρω από αυτήν την ερώτηση, στα πλαίσια της φιλοσοφίας της φυσικής.

Στη Φιλοσοφία της Φυσικής, το ερώτημα αυτό, δηλαδή αν μια φυσική έννοια (όπως ο χρόνος, η δύναμη, η ενέργεια κλπ) ή ένα φυσικό αντικείμενο (όπως το σωματίδιο, το κύμα, το πεδίο κλπ) είναι αληθινό ή “ανθρώπινης κατασκευής”, αποτελεί ένα κομμάτι της διαμάχης του 19ου αιώνα, ανάμεσα σε δύο σχολές σκέψης: του επιστημονικού ρεαλισμού και του αντι-ρεαλισμού. Ένας επιστημονικός ρεαλιστής (π.χ. οι Helmholtz, Hertz, Kelvin, Maxwell, Planck), με πολύ απλά λόγια, αντιλαμβάνεται την επιστήμη ως μια διαρκή προσπάθεια προσέγγισης του πραγματικού κόσμου, που υπάρχει ανεξάρτητα από την ανθρώπινη αντίληψη και συνεπώς οι επιστημονικές έννοιες είναι αληθινές με την έννοια ότι ανταποκρίνονται σε πραγματικές ιδιότητες του φυσικού κόσμου και μας βοηθούν να ανακαλύψουμε τις αιτιακές σχέσεις μεταξύ τους. Ένας άντι-ρεαλιστής (π.χ. οι Duhem, Mach, Poincare), από την άλλη, αμφισβητεί τον σκοπό, τις μεθόδους της επιστήμης αλλά και τη σχέση της με τον “πραγματικό” κόσμο. Ιστορικά μάλιστα πολλοί αντι-ρεαλιστές θεώρησαν πως ο σκοπός αυτός της επιστήμης, δηλαδή να παρέχει μια αιτιακή εξήγηση του κόσμου, είναι ακατόρθωτος και βάζει εμπόδια στην εξέλιξη της.

Με βάση λοιπόν αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, ας δούμε λίγο πιο συγκεκριμένα τι συμβαίνει με την έννοια του χρόνου στη Φυσική. Μπορούμε πολύ συνοπτικά, να δούμε δύο απόψεις ανάμεσα στους φυσικούς για το κατά πόσο ο χρόνος είναι αληθινός. 

Η πρώτη εικόνα, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την καθημερινή μας εμπειρία και την κλασική Φυσική, όπου η πραγματικότητα απεικονίζεται από έναν τρισδιάστατο χώρο στον οποίο ο χρόνος κυλά γραμμικά, με συγκεκριμένη κατεύθυνση από το παρελθόν στο μέλλον. Ο χρόνος έτσι είναι αληθινός, δηλαδή άμεσα συνδεδεμένος με μια βασική ιδιότητα του φυσικού κόσμου, αυτή της αλλαγής, που είναι κοινή σε όλα τα φυσικά φαινόμενα και τις διαδικασίες που εξελίσσονται στο χρόνο. Έτσι ο χρόνος, σε μια επιστημονικά ρεαλιστική άποψη είναι πράγματι αληθινός αφού περιγράφει μια πτυχή του πραγματικού κόσμου, τις διαρκείς αλλαγές δηλαδή που συμβαίνουν γύρω μας: οι κινήσεις των σωμάτων, οι αλλαγές φάσης μιας ουσίας, η διάδοση ενός ηλεκτρομαγνητικού κύματος, είναι όλα φαινόμενα που χρειάζονται την έννοια του χρόνου για να περιγραφούν. Με αυτή την έννοια, ο χρόνος είναι αληθινός. 

Η δεύτερη εικόνα για το χρόνο, προέρχεται από τη γενική θεωρία σχετικότητας του Einstein, όπου για πρώτη φορά αναπτύχθηκε η έννοια του χωροχρόνου, κατά την οποία ο χρόνος είναι η τέταρτη διάσταση, και υπάρχει ακριβώς όπως και ο χώρος: κάθε γεγονός έχει τις δικές του συντεταγμένες στο χώρο και στο χρόνο, χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένη ροή του χρόνου προς μία κατεύθυνση. Υπό αυτό το πρίσμα (το λεγόμενο block-universe), ο χρόνος πια δε συνδέεται με τις αλλαγές που παρατηρούμε στο φυσικό κόσμο, αλλά το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον συνυπάρχουν σε αυτή τη δομή του χωροχρόνου, ενώ η ροή του χρόνου θεωρείται ως μια ανθρώπινη ψευδαίσθηση. 

Σαν κατακλείδα, αξίζει να τονίσουμε πως ενώ οι απόψεις για αυτό το θέμα ανάμεσα στους φυσικούς διίστανται, καθώς έχουμε δύο “ασύμβατες” ερμηνείες για την έννοια του χρόνου. Ωστόσο, το συναρπαστικό της υπόθεσης είναι πως τόσο η πρώτη, όσο και η δεύτερη ερμηνεία του χρόνου χρησιμοποιούνται επιτυχημένα από διαφορετικές φυσικές θεωρίες (π.χ. κβαντομηχανική, γενική σχετικότητα), οι οποίες δίνουν μέχρι και σήμερα πολύ σημαντικά και ουσιαστικά εμπειρικά αποτελέσματα!