“Τι είναι ο χρόνος λοιπόν; Αν με ρωτήσετε τι είναι χρόνος, δεν ξέρω. Αν, όμως, δε με ρωτήσετε, γνωρίζω πάρα πολύ καλά” (Άγιος Αυγουστίνος). Νομίζω ότι αυτή η δήλωση αντιπροσωπεύει την απάντηση όλων μας.

Τον χρόνο τον μετράμε, τον “ζούμε”, τον “ξοδεύουμε”, τον “γλιτώνουμε”, τον “σκοτώνουμε”. Είναι πάντα εδώ. Μάς συντροφεύει από την αρχή μέχρι το τέλος της συμπαντική μας ύπαρξης. Δε νοείται γεγονός χωρίς χρονικό στίγμα ή δραστηριότητα χωρίς χρονική διάρκεια.

Περνάει η ώρα μας με μια καλή παρέα φίλων, με καλό φαγητό και ποτό. Βλέπουμε στο σινεμά μία “φοβερή” ταινία. “Αράζουμε” σε μία όμορφη παραλία, σε μία ξαπλώστρα, κάνοντας βουτιές και ηλιοθεραπεία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι ώρες μοιάζουν με λεπτά και ο χρόνος χάνεται σε επίπεδο ανθρωπίνων αισθήσεων. Αντιθέτως, όταν περιμένουμε τα αποτελέσματα κρίσιμων εξετάσεων (σχολικών ή ιατρικών), ή στην κλινική/νοσοκομείο για την στιγμή που θα ακούσουμε από το γυναικολόγο ότι ήρθε το μωρό στον κόσμο, τα δευτερόλεπτα μοιάζουν με αιωνιότητα. Αυτό το είδος του χρόνου έχει μία ποιοτική διάσταση, η ταχύτητα ροής του εξαρτάται από τη συναισθηματική μας φόρτιση, δίνοντάς του μία υποκειμενική ελαστικότητα. Αυτόν τον χρόνο θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε υποκειμενικό-υπαρξιακό-προσωπικό [1]. Είναι ένα κομμάτι (ή ταυτίζεται) αυτού που αποκαλούμε ψυχολογικό χρόνο. Ο χρόνος αυτός διαφέρει από άτομο σε άτομο αλλά και ανάλογα με τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνθήκες του ίδιου ατόμου σε διάφορες φάσεις της ζωής του. Το παιδί μέχρι σχεδόν να ενηλικιωθεί δεν έχει κατακτήσει πλήρως τις έννοιες της χρονικής διάρκειας και του χρονικού προσανατολισμού [2]. Η ροή του χρόνου στην παιδική ηλικία μοιάζει, συνήθως, πιο αργή σε σχέση με την ενήλικη ζωή του ατόμου, μέσα από τις συνεχείς σωματικές και νοητικές αλλαγές που επιτελούνται κατά τη διάρκειά της. Επομένως, η ταχύτητα ροής του προσωπικού μας χρόνου διαμορφώνεται από ποικίλους εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες.

Γεννιόμαστε, μεγαλώνουμε, γερνάμε και πεθαίνουμε, χωρίς να μπορούμε να αποφύγουμε κάποιο από αυτά τα στάδια ή τη χρονική αλληλουχία τους. Οι έννοιες της “νεότητας” και του “γήρατος” σχετίζονται άμεσα με την ικανότητα παραγωγής έργου από τον οργανισμό. Κλειδί σε αυτή τη μετάβαση και ομαλή λειτουργία του οργανισμού αποτελεί το κύτταρο. Ο βιολογικός χρόνος, όπως θα μπορούσε να ονομαστεί, καθορίζεται από τη ρυθμική εναλλαγή των ενδογενών λειτουργιών του κυττάρου, στην οποία οφείλεται, τελικά, και η ρύθμιση της προσαρμογής του οργανισμού στο περιβάλλον και την περιοδικότητά του [1,3]. Κάθε ζων οργανισμός λειτουργεί ως ένα πολύπλοκο “βιολογικό ρολόι”, που γερνώντας ξεκουρδίζεται και πεθαίνει. Είδαμε, για παράδειγμα, ότι τα τελομερή είναι το τελευταίο τμήμα του DNA που προστατεύει το γονιδίωμα του ανθρώπου. Όσο τα κύτταρά μας διαιρούνται, τόσο τα τελομερή μικραίνουν. Το μικρό τους μήκος αποτελεί ένδειξη γήρανσης του οργανισμού. Αν, επομένως, ένας οργανισμός διαιρεί και αναπαράγει τα κύτταρά του με λιγότερες απώλειες στο μήκος των τελομερών, αυτός ο οργανισμός θα παραμείνει πιο νέος βιολογικά και θα έχει καλύτερα “κουρδισμένο” βιολογικό ρολόι σε σχέση με έναν άλλο που δεν καταφέρνει τόσο επιτυχημένα τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό και ανάπτυξη [4]. Πολλοί, επίσης, είναι οι βιολογικοί ρυθμοί που καθορίζουν τις λειτουργίες κάθε οργανισμού. Ο κυριότερος είναι ο ημερήσιος βιολογικός ή Σιρκάδιος ρυθμός. Καθορίζει τον κύκλο ύπνου και εγρήγορσης, την κυτταρική διαίρεση -με το μέγιστο ρυθμό της να πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια του ύπνου-, τους καρδιακούς παλμούς -με ελάχιστο ρυθμό τους την περίοδο 10μ.μ έως 7π.μ. για όσους έχουν συνηθίσει να κοιμούνται τέτοιες ώρες-, κ.α. Άλλοι βιολογικοί ρυθμοί, που δεν θα αναλυθούν εδώ, είναι ο σεληνιακός (π.χ. εναρμόνιση της περιόδου της γυναικείας γονιμότητας με τον κύκλο των 28 ημερών της Σελήνης), ο εποχιακός, ο ηλιακός, ο κοσμικός, ο σωματικός, ο συναισθηματικός και ο διανοητικός [3]. Οποιοσδήποτε από αυτούς τους ρυθμούς, αν διαταραχθεί, μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου, στη γήινη βιολογία αλλά και στον ίδιο τον πλανήτη (π.χ. η μεταβολή του ηλιακού ρυθμού επιδρά στο γήινο κλίμα).

Ο φυσικός χρόνος είναι το φυσικό μέγεθος που εμφανίζεται στις εξισώσεις που περιγράφουν την κίνηση (ταχύτητας, επιτάχυνσης, θέσης) αλλά και στις εξισώσεις άλλων φυσικών μεγεθών, όπως της ενέργειας, της ορμής, της δύναμης κ.τ.λ. Η αντικατάσταση της τιμής του σε οποιαδήποτε φυσική εξίσωση μάς δίνει την τιμή του μεγέθους στο τώρα, το πριν ή το μετά, με το βέλος του χρόνου να κινείται μακροσκοπικά πάντα από το παρελθόν προς το μέλλον. Είναι αυτός ο χρόνος που αποτελεί μία εγγενή ιδιότητα του σύμπαντος και μαζί με τις τρεις χωρικές διαστάσεις (μήκος, πλάτος, ύψος) σχηματίζουν το λεγόμενο τετραδιάστατο χωροχρονικό συνεχές. Είναι ο χρόνος που μέχρι σήμερα δεν έχει ξεκαθαριστεί αν μπορεί να διαιρείται επ΄ άπειρον ή να καταλήξει σε μία ελάχιστη ποσότητα (κβάντο χρόνου στις σύγχρονες φυσικές θεωρίες). Είναι ο ίδιος χρόνος που “εφευρέθηκε” για να περιγράψει τις αλλαγές και τις περιοδικότητες που παρατηρεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος στον κόσμο, με κύριες αυτές της ημερήσιας γήινης ιδιοπεριστροφής και της ετήσιας γύρω από τον ήλιο, δίνοντας κατά αυτόν τον τρόπο, σταδιακά στην ανθρώπινη ιστορία, τις έννοιες της ημέρας (και των υποδιαιρέσεων σε ώρες, λεπτά και δευτερόλεπτα), του έτους, της εβδομάδας και του μήνα [1-3,5,6]. Τέλος, είναι ο ελαστικός χρόνος της Γενικής και Ειδικής Σχετικότητας που μπορεί να “επιβραδυνθεί”, ή ακόμα και να “παγώσει” (άχρονες καταστάσεις), αν κινούμαστε με ταχύτητες παραπλήσιες ή ίσες με αυτή του φωτός αντίστοιχα, ή αν βρισκόμαστε σε πανίσχυρα βαρυτικά πεδία, όπως αυτό μίας μαύρης τρύπας. 

Τελικά, τι είναι ο Χρόνος; Τα ερωτήματα και ερωτηματικά συνεχώς πληθαίνουν.

Ενδεικτικές πηγές – Βιβλιογραφία

[1] Φυσική Γενικής Παιδείας Α’ Γενικού Λυκείου, Εκδόσεις Διόφαντος

[2] “Ο Χρόνος – Διεπιστημονική θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση”, Γεωργίου Ε. Κρασανάκη, Ηράκλειο 1996

[3] “Μετρώντας τον άχρονο χρόνο – Ο χρόνος στην αστρονομία”, Στράτος Θεοδοσίου-Μάνος Δανέζης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΑΥΛΟΣ 1996

[4] Επιστήμης εξηγήσεις, 14-07-2021, Γνώμες, GOODnet

[5] “Τέταρτη διάσταση και ταξίδια στον χρόνο”, Συλλογικό, Εκδόσεις Αρχέτυπο

[6] Does time exist?, Andrew Zimmerman Jones, TED-Ed, κανάλι YouTube