Η… αστρονομία στην ποίηση του Ν. Καββαδία 

“Άλλοτε απ’ τον ίδιον ουρανό, έπαιρνες τρεις μήνες στην αράδα, με του καπετάνιου τη μιγάδα, μάθημα πορείας νυχτερινό” (Σταυρός του Νότου)

Η Ελλάδα είναι μία χώρα της ναυτοσύνης και ο νυχτερινός ουρανός ήταν ανέκαθεν σημείο αναφοράς και προσανατολισμού για τους ανθρώπους της θάλασσας. Στη νεότερη εποχή, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών ιδρύθηκε προκειμένου να ενισχύσει την οικονομία της εποχής που βασίζεται στη ναυτιλία. Ο προσδιορισμός της ώρας γίνεται μέσω των αστέρων και των διαβάσεων τους από καθορισμένους μεσημβρινούς. Το λιμάνι του Πειραιά ενημερωνόταν για την ανακοίνωση της ώρας από τις καμπάνες οι οποίες ηχούσαν κάθε μεσημέρι, όταν μία μεταλλική σφαίρα έπεφτε από το θόλο του αστεροσκοπείου. Ο αστρολάβος ήταν όργανο προσανατολισμού, ο οποίος επέτρεπε στους ναυτικούς να προσδιορίζουν τη θέση και την πορεία τους με τη χρήση των αστέρων. Η γνώστη του ουράνιου θόλου, των αστερισμών και συγκεκριμένων αστέρων που ήταν σε καταλόγους της εποχής ήταν βασική για οποιονδήποτε ήθελε να εργαστεί στη θάλασσα. Ο καπετάνιος του πλοίου ήταν και ο “δάσκαλος” την ίδια στιγμή, όντας επιφορτισμένος να φροντίσει για την εκπαίδευση του πληρώματος. Ο παραπάνω στίχος περιγράφει ακριβώς αυτή τη συνθήκη. 

“πώς παίζει ο μπούσουλας καρτίνι με καρτίνι” (Kuro Siwo)

Εκτός από τα όργανα τα οποία χρησιμοποιούσαν το βράδυ προκειμένου να διατηρούν την πορεία τους, κατά τη διάρκεια της μέρας είχαν αντίστοιχα μία ναυτική πυξίδα, τον μπούσουλα, ο οποίος είχε υποδιαιρέσεις που βασίζονταν στο ανεμολόγιο. Εξάλλου, γι’ αυτό το λόγο όπως θα δούμε παρακάτω γίνεται έντονα αναφορά στους ανέμους, οι οποίοι την ίδια στιγμή βοηθούν στον προσανατολισμό του πλοίου. Το καρτίνι είναι υποδιαίρεση του μπούσουλα, είναι το ένα τέταρτο του ρόμβου. Το ανεμολόγιο αποτελείται από 32 ρόμβους. Επομένως, αν κάνουμε τους υπολογισμούς το ένα καρτίνι αντιστοιχεί σε 2° 48′ 45″.

“κι ένα εργαλείον εκράτησε μοναχά, το ναυτικό,  τ’ όργανο εκείνο που μετράν τον ήλιο, τον εξάντα.”

“γιατί ήλιος δεν φαινότανε το στίγμα του να βρει” (Ο πλοίαρχος Φλέτσερ)
Πριν τα διάφορα δορυφορικά συστήματα πλοήγησης και τους αυτόματους πιλότους, ένα ταξίδι στη θάλασσα δεν ήταν εύκολη υπόθεση! Οι ναυτικοί βασίζονταν στους διάφορους αστερισμούς για να βρουν τη θέση στην οποία βρίσκονταν και να εκτιμήσουν την πορεία τους. Ήταν απαραίτητο λοιπόν να γνωρίζουν καλά τη θέση των άστρων ανάλογα με την εποχή του χρόνου. Στη διάρκεια της ημέρας, μπορούσαν φυσικά να δουν μόνο τον Ήλιο και να προσδιορίσουν το γεωγραφικό τους πλάτος με τη χρήση του αστρολάβου. Μια συννεφιασμένη ημέρα επομένως δημιουργούσε προβλήματα στον προσδιορισμό της θέσης. Αποτελεί άθλο ότι  όλα αυτά τα ταξίδια στο παρελθόν πραγματοποιήθηκαν με μέσα λιγότερο ακριβή από όσα έχουμε στη διάθεσή μας σήμερα! 

“Ξεχασμένο τ’ άστρο του Βορρά, οι άγκυρες στο πέλαγο χαμένες.”  (Αρμίδα)

Το πιο βασικό αστέρι στο βόρειο ημισφαίριο είναι ο Πολικός Αστέρας ή αλλιώς όπως συνήθως το αποκαλούμε, το άστρο του Βορρά. Ο αστέρας αυτός είναι το τελευταίο αστέρι στην ουρά της Μικρής Άρκτου και τον χρησιμοποιούμε προκειμένου να προσανατολιστούμε. Οι αστερισμοί φαίνονται να είναι “καρφιτσωμένοι” σε μία ουράνια σφαίρα, ενώ σε εμάς φαίνεται ότι βρισκόμαστε στο κέντρο της (φευ! Φυσικά, δεν είμαστε το κέντρο του κόσμου, αλλά τα πάντα είναι θέμα του συστήματος αναφοράς). Ο άξονας περιστροφής της Γης, στην προέκτασή του, τέμνει την ουράνια αυτή σφαίρα, και το σημείο τομής είναι ο Πολικός Αστέρας. Μόλις εντοπίσουμε το αστέρι, τεντώνουμε το χέρι μας προς αυτό, μετά το κατεβάζουμε κάθετα προς την επιφάνεια της Γης και τότε δείχνουμε τον Βορρά. Όμως σε μερικές χιλιάδες χρόνια, λόγω της μετάπτωσης του άξονα της Γης, δε θα είναι πλέον ο Πολικός Αστέρας το άστρο του Βορρά (διαβάστε το σχετικό μας άρθρο για περισσότερες πληροφορίες: Ο χάρτης του ουρανού και οι ζωδιακοί αστερισμοί).

“Ο Αλντεμπαράν ψάχνει να βρει μες στα νερά το παλινώριο που τον γέλασε δυο κάρτες” (Μαρέα)

Ο Αλντεμπαράν ή αλλιώς Λαμπαδίας, είναι το πιο λαμπρό αστέρι στον αστερισμό του Ταύρου. Ο αστέρας είναι εύκολο να αναγνωριστεί, καθώς είναι κόκκινος και λαμπρός (ερυθρός υπεργίγαντας) σε ένα ξεκάθαρο σχήμα V στον ουράνιο θόλο που απεικονίζουν τα κέρατα του Ταύρου. Με βάση τη Μυθολογία, είναι η μοναδική περίπτωση που ο Δίας μεταμορφώθηκε σε ζώο προκειμένου να προστατέψει γυναίκες και όχι για να τις αποπλανήσει. Ο Ωρίωνας, ο κυνηγός του ουρανού, θέλοντας να κατακτήσει τις Πλειάδες, τις επτά αδελφές, τις κυνηγάει για να τις κάνει δικές του. Tότε ο Δίας, ως Ταύρος μπαίνει στη “μέση” προκειμένου να τον αποτρέψει. Έτσι, στον ουράνιο θόλο του βορείου ημισφαιρίου θα βρούμε τον Ωρίωνα, τον Ταύρο και στη συνέχεια τις Πλειάδες. Το παλινώριο (ή διόπτρα στην “επίσημη” ορολογία), το οποίο αναφέρεται στον στίχο, είναι το ναυτικό όργανο με το οποίο υπολόγιζαν παλαιότερα το αζιμούθιο του Ηλίου μέσω της ώρας, της ηλιακής κλίσης και του γεωγραφικού πλάτους του τόπου.

Σε μια πρώτη ανάγνωση, τα άστρα του Νοτιά δεν έχουν τίποτα αξιοσημείωτο σε σχέση με τα υπόλοιπα (τουλάχιστον από αστροφυσικής απόψεως, για τους επιστήμονες). Από αστρονομικής απόψεως όμως, υπάρχει μια διαφορά. Φανταστείτε ότι είστε σε ένα τυχαίο σημείο πάνω στη Γη. Τότε δε θα βλέπετε όλα τα αστέρια τη νύχτα, αλλά το οπτικό σας πεδίο θα καθορίζεται από το γεωγραφικό πλάτος στο οποίο βρίσκεστε. Υπάρχουν αστέρια που θα ήταν ορατά κάθε βράδυ, άλλα που θα βλέπατε ανάλογα με την εποχή του χρόνου και τέλος, άλλα που δε θα βλέπατε ποτέ από το σημείο εκείνο. Δυστυχώς, από την Ελλάδα δε θα δούμε ποτέ τον Σταυρό του Νότου, μιας και ανήκει στην τελευταία κατηγορία για τη θέση της χώρας μας…

“Ραμάν αλλήθωρε, τρελέ, που λύνεις μάγια, κατάφερε το σταυρωτό του νότου αστέρι” (Οι 7 νάνοι στο S/S Cyrenia)

“Βάρδια πλάι σε κάβο φαλακρό, κι ο Σταυρός του Νότου με τα στράλια, Κομπολόι κρατάς από κοράλλια, κι άκοπο μασάς καφέ πικρό” (Σταυρός του Νότου)

Και οι δύο παραπάνω στίχοι αναφέρονται στον Σταυρό του Νότου (Εικόνα 3). Σε αντιστοιχία με το βόρειο ημισφαίριο, υπάρχει σημείο αναφοράς στον ουράνιο θόλο και για τον νότο. Όμως πλέον δεν αναφερόμαστε σε έναν μεμονωμένο αστέρα, αλλά σε έναν ολόκληρο αστερισμό, τον “Σταυρό του Νότου”. Τον χαρτογράφησε ο Αμέρικο Βεσπούτσι το 1501 ενώ σημειώθηκε για πρώτη φορά το 1603 στην Ουρανομετρία. Είναι ο μικρότερος αστερισμός από τους 88 αναγνωρισμένους από τη Διεθνή Αστρονομική Ένωση, αλλά είναι πολύ ευδιάκριτος. Στην αρχαία Ελλάδα ο αστερισμός αυτός ήταν ορατός και τον θεωρούσαν τμήμα του Κενταύρου. Παρόλα αυτά, λόγω της μετάπτωσης του άξονα της Γης που αναφέραμε και προηγουμένως, ο “αστερισμός” χάθηκε από τον ουράνιο θόλο και ήρθε στο προσκήνιο ξανά με τις μεγάλες εξερευνήσεις των θαλασσών τον 16ο αιώνα.