Η συμμετοχή των γυναικών στον επιστημονικό διάλογο από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα: φεμινιστική αναθεώρηση της δημόσιας σφαίρας

1. Εισαγωγή

Στον 21^ο αιώνα η συμμετοχή των γυναικών στην τεχνοεπιστημονική πρόοδο έχει βελτιωθεί με αλματώδεις ρυθμούς, συγκρινόμενη με τους δύο προηγούμενους αιώνες. Η συμμετοχή στον διάλογο και στη δημόσια σφαίρα γίνεται, σε αρκετές περιπτώσεις, επί ίσοις όροις με το ανδρικό φύλο. 

Παρόλα αυτά σε αρκετούς τομείς της δημόσιας σφαίρας δεν υπάρχουν ισότιμες συμμετοχές και από τα δύο φύλα. Υπάρχουν, ακόμα και σήμερα, ανδροκρατούμενα επαγγέλματα -όπως οι επιστήμες του μηχανικού- ενώ πολλές φορές συζητήσεις που διεξάγονται στη δημόσια σφαίρα για κοινωνικά και τεχνοεπιστημονικά θέματα υποεκπροσωπούνται από τις γυναίκες (Παπαλεξανδρή, 2018 · Sismondo, 2016).

 Οι θεωρητικοί του φεμινισμού έχουν εκφράσει αρνητικές απόψεις σε σχέση με την επιστημονική αντικειμενικότητα και αμεροληψία. Για παράδειγμα, πολλά κείμενα που δημοσιεύτηκαν τις δεκαετίες του 1960 και 1970 κατηγορούν ευθέως την επιστήμη ως ανδρική δραστηριότητα. Επισημαίνεται, σε πολλά κείμενα, ότι η επιστήμη υπήρξε, ιστορικά, συντριπτικά ανδρική δραστηριότητα σε σχέση με αυτούς που την ασκούσαν (Sismondo, 2016). Η στοχευμένη κριτική δεν εξαιρεί τους ιστορικούς της επιστήμης, κατηγορώντας τους, όπως και τους επιστήμονες, για μεροληπτική παρουσίαση της ανδρικής συμβολής στην ανάπτυξη της επιστήμης αγνοώντας, ηθελημένα ή μη, τη συμβολή των γυναικών (Bowler & Morus, 2012). 

Η Fraser (1990), εκφράζει μία φεμινιστική άποψη για τη δημόσια σφαίρα και τη συμμετοχή των γυναικών σε αυτή. Θεωρεί ότι, περιθωριοποιημένες ομάδες όπως οι γυναίκες, δεν έχουν ισότιμη και δημοκρατική αντιμετώπιση στον διάλογο και τη διαμόρφωση του τεχνοεπιστημονικού γίγνεσθαι. Με αυτό τον τρόπο αναπτύσσονται παράλληλες συζητήσεις σε επιμέρους δημόσιες σφαίρες που δημιουργούνται από τις ομάδες του περιθωρίου (Ζαρίφη κ. συν., 2021α & 2021γ). 

Στην παρούσα μελέτη θα παραθέσουμε την εξέλιξη της γυναικείας συμμετοχής στις συζητήσεις στη δημόσια σφαίρα, από τα τέλη του 19^ου αιώνα μέχρι τη σημερινή εποχή, σχετικά με την επιστήμη. Θα δούμε τους τρόπους που οργανώθηκαν  παράλληλες συζητήσεις με απώτερο σκοπό την εμπλοκή των γυναικών και τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους για μια ισότιμη επιστημονική συμμετοχή και την ένταξή τους στην κυρίαρχη δημόσια σφαίρα. Θα παραθέσουμε παραδείγματα που επιδεικνύουν τα ανωτέρω. 

2. Η συμμετοχή των γυναικών στον επιστημονικό διάλογο από τον 19^ο αιώνα μέχρι σήμερα

Η εκπροσώπηση των γυναικών στις επιστημονικές συζητήσεις στην ευρύτερη δημόσια σφαίρα ήταν ανεπαρκής, σύμφωνα με την Fraser (1990), μέχρι και τα τέλη του 20^ου αιώνα. Σύμφωνα με αυτήν, η δημοκρατική αστική δημόσια σφαίρα (με την έννοια της κοινής και ισότιμης εκπροσώπησης όλων των μελών της) δεν υφίσταται,  όπως υποστηρίζει ο  Habermas, αλλά αντιθέτως, για να υπάρχει η συμπερίληψη και ο αφανισμός της κοινωνικής ανισότητας, απαιτείται η δημιουργία πολλαπλών δημόσιων σφαιρών. Με αυτό τον τρόπο μπορούν οι περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, όπως οι γυναίκες, να συμμετέχουν σε παράλληλες συζητήσεις για να διατυπώσουν την εκάστοτε ταυτότητα, τα αιτήματα και τα ενδιαφέροντά τους, επικοινωνώντας με την κυρίαρχη δημόσια σφαίρα, με απώτερο στόχο, τη συμπερίληψη τους σε αυτήν (Ζαρίφη κ. συν., 2021α).

Οι γυναίκες μέχρι τα τέλη του 19^ου αιώνα είχαν πρακτικά αποκλειστεί από τη συμμετοχή τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.  Αυτό, στον Δυτικό κόσμο, αλλάζει από τα τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20^ου, σε αρκετά επαγγέλματα, όπως για παράδειγμα της ιατρικής, με τις γυναίκες μετά από μακροχρόνιους και σκληρούς αγώνες να γίνονται δεκτές στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση και να αποκτούν αναγνωρισμένη πρόσβαση σε ερευνητικά προγράμματα (Ζαρίφη κ. συν., 2021γ). Ακόμα όμως και τότε, μέχρι και πρόσφατα, σε αρκετές περιπτώσεις δεν αντιμετωπίζονταν ισότιμα με τους άνδρες. Οι αιτίες όλων αυτών πρέπει να αναζητηθούν σε κοινωνικά στερεότυπα που διαιωνίζονταν και διαιωνίζονται, ακόμα και στις μέρες μας, σε αρκετές κοινωνίες και έθνη, για την νοητική, συναισθηματική και λογική ικανότητα των γυναικών. Η φυσιολογία του γυναικείου φύλου θεωρούνταν κατάλληλη για ανατροφή παιδιών και οικιακή φροντίδα, όχι για ανώτερη διανοητική ενασχόληση. Στερεότυπα που είχαν ενισχυθεί και από θρησκευτικές αντιλήψεις και ανάλογες αναφορές σε θρησκευτικά βιβλία (Ζαρίφη κ. συν., 2021β & 2021γ). Μέχρι και το μεγαλύτερο μέρος του 20^ου αιώνα η αντίληψη του «ισχυρού» και «ορθολογικού» Άνδρα και της «συναισθηματικής» και «λογικά κατώτερης» Γυναίκας κυριαρχεί στην ευρύτερη δημόσια σφαίρα (Wertheim, 2002 · Πετρόπουλος, 2016). Οι γυναίκες θεωρούνταν λιγότερο κατάλληλες για STEM (επιστήμη, τεχνολογία, μηχανικό, και μαθηματικά) σπουδές και περισσότερο κατάλληλες για θεωρητικές σπουδές και σπουδές που σχετίζονται με τον άνθρωπο και την κοινωνία.

Η αντίδραση των γυναικών σε αυτή την (αντι)επιστημονική συμπεριφορά ήταν αναμενόμενη. Φεμινιστικές οργανώσεις στα τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20^ου διοργάνωναν εκστρατείες και διαμαρτυρίες αμφισβήτησης αυτής της έμφυλης διάκρισης. Αντιδράσεις είχαμε και στον Ελλαδικό χώρο, με ενδεικτική περίπτωση την  Καλλιρόη Παρέν-Σιγανού, να πρωτοστατεί σε διαμαρτυρίες και να διεκδικεί την παρουσία των γυναικών στη δημόσια σφαίρα, εκδίδοντας για αυτό τον λόγο την Εφημερίδα των Κυριών. 

Σε αρκετές περιπτώσεις αποφασισμένες γυναίκες-γιατροί προσπάθησαν να αναγνωριστούν ως ισότιμες επιστήμονες χρησιμοποιώντας «παράλληλες οδούς». Δύο τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν η Elizabeth Blackwell και η Elizabeth Garett. Η πρώτη πήρε το πτυχίο της από τις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να αναγνωριστεί από την Βρετανική επιστημονική κοινότητα, λόγω μίας νομοθετικής δυνατότητας της εποχής, που επέτρεπε να αναγνωριστούν πανεπιστημιακά πτυχία από άλλη χώρα. Η δεύτερη απέκτησε άδεια επαγγέλματος από την Εταιρεία των Φαρμακοποιών που δεν προέβλεπε απαγόρευση της γυναικείας συμμετοχής, ενώ σπούδασε στη Σορβόννη για να αποκτήσει το επίσημο δίπλωμα, αφού η Γαλλία επέτρεπε τη συμμετοχή των γυναικών στις ιατρικές σχολές. Και οι δύο ανέπτυξαν δράσεις για την αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών στην επιστημονική εκπαίδευση. Η Garett, ίδρυσε το 1872 το New Hospital for Women, για να δώσει τη δυνατότητα, αποκλειστικά σε γυναίκες, να εργαστούν στον τομέα της υγείας και της ιατρικής (Ζαρίφη κ. συν., 2021γ).. 

Η γυναίκα που ενέπνευσε αρκετές -και τις δύο προηγούμενες- για να ακολουθήσουν επιστημονική καριέρα στον τομέα της υγείας, ήταν η Florence Nightingale. Ήταν αυτή που καθιέρωσε το επάγγελμα της νοσοκόμας και το διαμόρφωσε ως κατεξοχήν γυναικείο επάγγελμα, εισάγοντάς το στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Με αυτό τον «παράλληλο δρόμο»  ενισχύθηκε η συμμετοχή των γυναικών στον επιστημονικό διάλογο στη δημόσια σφαίρα, όμως με μία επαγγελματική κατάρτιση που υπολειπόταν της ιατρικής επιστήμης (Ζαρίφη κ. συν., 2021β & 2021γ).. 

Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα, του 20^ου αιώνα, που δείχνουν τη μη ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στο τεχνοεπιστημονικό γίγνεσθαι είναι η, έμφυλα προκατειλημμένη, απουσία τους από την απονομή των βραβείων Νόμπελ (Τεζάρη, 2023) και η μη αντιπροσωπευτική συμμετοχή τους στην προσπάθεια της κατάκτησης του διαστήματος (Τεζάρη 2022). 

Στην περίπτωση των βραβείων Νόμπελ, σε πολλές περιπτώσεις υποτιμήθηκε η ερευνητική εργασία επιστημόνων του γυναικείου φύλου, ενώ αναγνωρίστηκαν υποδεέστερες εργασίες αρρένων συναδέλφων ή -ακόμα χειρότερα- οικειοποιήθηκαν την εργασία τους, παρουσιάζοντάς την ως δικό τους πόνημα. Τέτοιες ενδεικτικές περιπτώσεις αποτελούν η συνεισφορά της Lise Meitner στην επίτευξη της πυρηνικής σχάσης, της Rosalind Franklin στην ανακάλυψη του DNA και της Jocelyn Bell Burnell για την ανακάλυψη των pulsars.  Και οι τρεις παραγκωνίστηκαν από τους άνδρες συνεργάτες τους, οι οποίοι καρπώθηκαν την επιστημονική αναγνώριση και την αντίστοιχη απονομή των βραβείων Νόμπελ (Τεζάρη, 2023). Ακόμα όμως και η περίπτωση της Marie Curie, με δύο βραβεία Νόμπελ στην καριέρα της, χρειάστηκε την παρουσία και επιμονή της ανδρικής επιστημονικής αυθεντίας –συγκεκριμένα του συζύγου της Pierre Curie-, για να εδραιωθεί η παρουσία της στην επιστημονική κοινότητα (Πετρόπουλος, 2016). Επίσης, χαρακτηριστική είναι η αντίδραση της Burnell, όπου μόλις το 2018 -ενώ το βραβείο Νόμπελ είχε δοθεί το 1974- της απονεμήθηκε βραβείο τριών εκατομμυρίων δολαρίων για την επιστημονική συνεισφορά της, το οποίο δώρισε, προκειμένου να χρηματοδοτήσει γυναίκες και άλλες μειονότητες στην έρευνα της φυσικής. Βλέπουμε ότι η συμμετοχή των γυναικών στον επιστημονικό διάλογο στην  δημόσια σφαίρα, εκ των πραγμάτων, στηρίζεται στην ανδρική αναγνώριση, ενώ, σε αρκετές περιπτώσεις, παραγκωνίζεται η αληθινή προσφορά τους (Τεζάρη, 2023). 

Στην περίπτωση της συμμετοχής των γυναικών στην κατάκτηση του διαστήματος έχουμε ανάλογες σεξιστικές συμπεριφορές και έμφυλες διακρίσεις, με την παρουσία τους, μέχρι πρόσφατα, να είναι περιορισμένη στις διαστημικές αποστολές. Οι περισσότερες που συμμετείχαν σε αποστολές κατά τον 20^ο αιώνα, τονίζουν τη δυσκολία που αντιμετώπισαν, για την ανδρική αποδοχή τους και δηλώνουν ότι θέλουν να εμπνεύσουν τις νέες γενιές κοριτσιών για ενεργό συμμετοχή στο μεγάλο όνειρο της διαστημικής κατάκτησης (Τεζάρη, 2022) .

3. Συμμετοχή στις συζητήσεις στη δημόσια σφαίρα αναφορικά με τις ανάγκες της επιστημονικής ταυτότητας των γυναικών

Η γυναικεία συμμετοχή, μέχρι και τα τέλη του 20^ου αιώνα στον επιστημονικό διάλογο, είναι υποδεέστερη της αντίστοιχης ανδρικής. Αυτό φαίνεται να αλλάζει αρκετά τον 21^ο αιώνα, αλλά χωρίς να υπάρχει ισότητα σε αρκετούς τομείς των επιστημονικών  δραστηριοτήτων (Αρνέλλου, 2022 · Sismondo, 2016).

Είδαμε ότι, περιπτώσεις, όπως της Nightingale, έδωσαν έναν παράλληλο αγώνα, καθιερώνοντας το  επιστημονικό πεδίο των Νοσοκόμων,  με κυρίαρχη την γυναικεία παρουσία, για να εμπνεύσουν τη γυναικεία συμμετοχή στον τομέα της υγείας. Αρκετές αναγνωρισμένες γυναίκες στον τομέα τους, όπως οι Blackwell, Garett και Burnell, έδωσαν χρήματα και αγωνίστηκαν για ισότιμη γυναικεία συμμετοχή στον επιστημονικό δημόσιο διάλογο. Κάποιες άλλες, όπως η Παρέν, ανέπτυξαν δράση μέσα από τα δικά τους έντυπα, για να διαδώσουν τα αιτήματα και να ενισχύσουν τη φωνή των γυναικών στη δημόσια σφαίρα. 

Οι περιθωριοποιημένες γυναίκες, τον προηγούμενο αιώνα, συμμετείχαν με έμμεσο τρόπο στα μεγάλα τεχνοεπιστημονικά εγχειρήματα του ανθρώπου. Παράδειγμα τέτοιο αποτελούν οι 200 γυναίκες που εργάστηκαν ως άνθρωποι υπολογιστές στο πρόγραμμα ανάπτυξης του πρώτου ηλεκτρονικού υπολογιστή της Αμερικής -τον ENIAC- για να αυτοματοποιήσουν υπολογισμούς  στη βαλλιστική κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί και αυτή των “Rocket Girls”, των ανθρώπων υπολογιστών, που εκτελούσαν τους δύσκολους μαθηματικούς υπολογισμούς για να στείλουμε τον πρώτο άνθρωπο στη σελήνη και τις πρώτες διαστημικές συσκευές στις εσχατιές του ηλιακού μας συστήματος (Τύμπας & Μεργούπη-Σαββαΐδου, 2021).

Σήμερα μπορούμε να εντοπίσουμε περιθωριοποιημένες επιστημονικές ομάδες π.χ. στο διαδίκτυο. Εκεί θα διαπιστώσουμε ότι ακολουθούν τις ίδιες διαδρομές επικοινωνίας με την κυρίαρχη ομάδα αναβαθμίζοντας την επαγγελματική τους δραστηριότητα, δημιουργούν τις δικές τους επιστημονικές εταιρείες, εκδίδοντας τα δικά τους περιοδικά και δημιουργούν αντίστοιχα ψηφιακά περιβάλλοντα επικοινωνίας. Αρκετές από αυτές έχουν κυρίαρχη τη γυναικεία παρουσία.

Η ανδροκρατία κάποιων επαγγελμάτων, διαμόρφωνε -και διαμορφώνει ακόμα σε αρκετές περιπτώσεις- μία κοινωνική τάση στις γυναίκες, για επιλογή άλλων επαγγελμάτων, ώστε να μπορέσουν και αυτές να συμμετέχουν στην έρευνα και στην επιστήμη. Παραθέτουμε ενδεικτικά στοιχεία από μία έρευνα του ΕΚΤ για την ελληνική πραγματικότητα το 2022. Σύμφωνα με αυτή, η συμμετοχή των γυναικών είναι υψηλότερη από αυτή των ανδρών στους κλάδους της Ιατρικής και των Επιστημών Υγείας, καθώς και των Ανθρωπιστικών Επιστημών και Τεχνών. Το αντίστροφο ισχύει στο επιστημονικό πεδίο των Επιστημών Μηχανικού και Τεχνολογίας, όπου παρατηρείται υψηλότερη συγκέντρωση των ανδρών σε σχέση με τις γυναίκες. Αυτό συμβαίνει, τόσο στον τομέα της έρευνας, όσο και στον τομέα της διδακτικής εμπειρίας (Αρνέλλου, 2022). Θα παραθέσω και ένα προσωπικό παράδειγμα από τη διδακτική μου εμπειρία. Τα τελευταία χρόνια, στη σχολή των ηλεκτρονικών μηχανικών στα Χανιά, το ποσοστό των γυναικών φοιτητριών ανέρχεται από 10% έως 20%, ενώ στις παιδαγωγικές σχολές του Ρεθύμνου παρόμοια ποσοστά αντιστοιχούν στους άνδρες φοιτητές, επιβεβαιώνοντας την έμφυλη προτίμηση σε αυτές τις  σχολές.

Τον 21^ο αιώνα, στα πλαίσια της ευαισθητοποίησης και ενεργότερης συμμετοχής των γυναικών στην επιστήμη θεσμοθετήθηκαν βραβεία, όπως αυτό της L’Oreal UNESCO, για τα νέα ταλέντα-γυναίκες επιστήμονες στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής, της Ευρώπης και της Αμερικής. Οι γυναίκες στη Μέση Ανατολή τα τελευταία χρόνια προωθούνται σε επαγγέλματα STEM. Φυσικά, ειδικά σε αυτές τις χώρες, οι προκαταλήψεις από την οικογένεια, το σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία δημιουργούν ακόμα και σήμερα αρκετά εμπόδια στην επιστημονική και ερευνητική ανέλιξη των γυναικών.

4. Επίλογος-Συμπεράσματα

Στη σύγχρονη εποχή παρατηρείται ενεργότερη συμμετοχή των γυναικών στον επιστημονικό  διάλογο. Όμως, οι έμφυλες διακρίσεις και η επιστημονική ανισότητα δεν έχουν εξαλειφθεί σε αρκετούς τεχνοεπιστημονικούς τομείς. 

Ο κόσμος χρειάζεται την επιστήμη και η επιστήμη χρειάζεται τις γυναίκες. Η ισότιμη συμπερίληψή τους στην έρευνα και την επιστήμη θα δώσει μεγαλύτερη ώθηση και περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στην ίδια την επιστήμη. Θα μειώσει τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες και θα  διαμορφώσει καλύτερες κοινωνίες και έθνη (Woolgar, 2003). Η μόρφωση όλων θα αποτελέσει αποτελεσματικότερο όπλο κατά του ανορθολογισμού και της παραπληροφόρησης, παρέχοντας τα εχέγγυα για τη βέλτιστη αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων που ταλανίζουν τη σημερινή παγκόσμια κοινότητα. Η ισότιμη συμμετοχή των δύο φύλων στον τεχνοεπιστημονικό διάλογο, σε όλα τα επιστημονικά πεδία στη δημόσια σφαίρα, πρέπει να είναι ο επιθυμητός στόχος όλων, ανθρώπων και εθνών, για μία «επιστημονική και πολιτισμική δημοκρατία».

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αρνέλλου Λ. (2022, 2 Απριλίου). Έρευνα του ΕΚΤ: Η συμμετοχή των γυναικών στην Έρευνα και στην Ανάπτυξη στην Ελλάδα. Αυγή/Πρίσμα. https://digiscapes.org/prisma/

Bowler, P. & Morus, R. M. (2012). Η ιστορία της νεότερης επιστήμης (μτφ. Β. Σπυροπούλου). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. (έτος έκδοσης πρωτοτύπου 2005).

Fraser, N. (1990) “Rethinking the Public Sphere- A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy”, Social Text, 25/26, 56- 80. Επαναδημοσιεύεται το 1992 στο: Craig Calhoun (ed.), Habermas and the Public Sphere, MIT Press, Massachusetts 1992, 109-142.

Ζαρίφη, Μ., Χρηστίδου, Β. & Βλαχάκης, Γ. (2021α). Εισαγωγή. Οριοθετώντας τη δημόσια σφαίρα (18ος-20ος αιώνας). Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Ζαρίφη, Μ., Χρηστίδου, Β. & Βλαχάκης, Γ. (2021β). Ερασιτέχνες, πρακτικοί και επαγγελματίες στον χώρο της ιατρικής. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Ζαρίφη, Μ., Χρηστίδου, Β. & Βλαχάκης, Γ. (2021γ). Οι γυναίκες στον επιστημονικό διάλογο. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Παπαλεξανδρή, Ν. (2018). Γυναικεία Ηγεσία. Εκδόσεις Ψυχογιός. 

Πετρόπουλος, Μ. (2016). Γυναίκες της Φυσικής και της Επιστήμης. Ένωση Ελλήνων Φυσικών

Sismondo, S. (2016). Εισαγωγή στις σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας (μτφ. Β. Σπυροπούλου). Εκδόσεις Liberal Books.

Τεζάρη, Α. (2022, 4 Μαρτίου). Γυναίκες στη Διαστημική Εποχή. Η Αυγή/Πρίσμα. https://digiscapes.org/prisma/

Τεζάρη, Α. (2023, 4 Μαρτίου). Ματθαίος και Ματθίλδη. Η Αυγή/Πρίσμα. https://digiscapes.org/prisma/

Τύμπας, Τ. & Μεργούπη-Σαββαΐδου, Ε. (2021). Ιστορίες της τεχνολογίας  του εικοστού αιώνα. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Wertheim, M. (2002). Το παντελόνι του Πυθαγόρα (μτφ. Φ. Κονδύλης). Εκδόσεις Π. Τραυλός.

Woolgar, S. (2003). Επιστήμη-Η ιδέα καθ΄ αυτήν (μτφ. Δ. Παπαγιαννάκος). Εκδόσεις Κάτοπτρο.